Afrika ülkesi Namibya’nın ovalarında yaşayan Himba halkı, bölgedeki gizemli peri halkaları hakkında uzun zamandır efsaneler anlatmışlardır: Bunlar, kuzeybatı Avustralya’da bulunanlara benzer kırmızımsı renkli halkalardır. Son 10 yıldır bilim adamları, bu olağandışı biçimlerin kum termitlerinden mi yoksa ekolojik olarak kendi kendini oluşturan ‘Turing mekanizması’* gibi bir şeyden mi kaynaklandığını ateşli bir şekilde tartışıyorlar. Geçen yıl, bir bilimsel grup ikinci olasılığın kesin kanıtı olduğunu düşündüklerini açıkladılar ve nihayetinde kum termitleri olasılığını bir kenara ittiler; ancak grup zafer ilan etmekte aceleci davranmış olabilir.
Bilim adamları, 2022 bulgularına itirazlarını sunarak, halkalardan nihai olarak kum termitlerinin sorumlu olabileceği sonucuna varıyorlar.
HALKA BAHİS EFSANELERİ
Peri halkalarının çapı bir metreye kadar ulaşabilir. Sözde “tanrıların ayak izleri”nin genellikle Himba rabbi Mukuru’nun ya da zehirli nefesi bu halkalarda yetişen her şeyi öldüren bir yeraltı ejderhasının işi olduğu söylenir. Bilim adamlarının kendi görüşleri vardır.
Almanya’daki Hamburg Üniversitesi’nden biyolog ve çalışmanın ortak yazarı Norbert Jürgens tarafından desteklenen bir teori, fenomeni kesinlikle bir termit türüne (Psammmmotermes allocerus) bağlar; Termitler, yuva yapmak için bitki köklerine zarar vererek, bitkiler onu ememeden fazladan yağmur suyunun kumlu toprağa sızmasına neden olarak termitlere bir kaynak olarak yararlı bir su deposu sağlar. Sonuç olarak, bitkiler bir böcek yuvası çemberinde yaşayamazlar. Kuraklık sırasında halkaların çapı genişler; çünkü termitler yiyecek bulmak için daha uzağa gitmek zorundadır.
Almanya’daki Göttingen Üniversitesi’nden Stephan Getzin tarafından savunulan diğer hipotez, halkaların tam olarak bir “Turing modeli” olduğunu öne sürüyor; . . Matematik dehası Alan Turing, 1952’de yayınladığı çığır açan makalesinde, doğal, rastgele olmayan desenlerin (bir zebranın çizgileri gibi) nasıl ortaya çıktığını anlamayı amaçladı ve ‘morfojenler’ olarak bilinen kimyasallara odaklandı.
Turing, gaz atomlarının kapalı bir kutu içinde davranacağı biçimde, bir aktivatör kimyasalın bir sistem yüzeyine yayılmış inhibitör bir kimyasalla etkileşimini içeren bir mekanizma tasarladı. Bir bardak suya bir damla siyah mürekkep damlatmak gibi.
Normalde bu davranış bir sistemi stabilize eder, su yavaş yavaş tekdüze bir gri renge döner. Bununla birlikte, inhibitör, aktivatörden daha hızlı yayılırsa, süreç kararsız hale gelir. Bu kurulum, karınca yuvası kümeleri veya peri halkaları gibi bir ekolojik sisteme uygulandığında noktalar, çizgiler veya Turing deseni oluşturur.
Getzin ve meslektaşları, Turing paterni hipotezini destekleyen bulguları hakkında 2019’da iki ve 2022’de üçüncü bir makale yayınladı. Getzin geçen yıl ARS’ye hem Avustralya hem de Namibya’daki peri halkalarıyla ilgili olarak “Termit hipotezini kesin olarak reddedebiliriz.”
Görüşünü, ekibinin termitleri yok eden köklere dair hiçbir kanıt bulamadığı gerçeğine dayandırdı; bundan da öte, peri halkalarının 20 santimetre altındaki toprağın nem ölçümlerine göre, peri çemberlerinin bitkisiz kısmındaki çimlerin ölmesine neden olan şey ‘bitki su stresi’ idi. Otsu bitkiler sistemsiz bir halde kendi kendilerine oluşurlar ve bu durumdayken kumlu topraklarda sistemsiz bir şekilde difüzyon yoluyla suyu köklerine çekerler. Sonuç, ölmekte olan otlar tarafından şekillendirilen bu halka şeklindeki oluşumlardı.
Yine Hamburg Üniversitesi’nden Jürgens ve araştırmanın ortak yazarı Alexander Gröngröft aynı fikirde değil ve yeni makaleleri Getzin ve ark. İtirazlar kısmen 2009 ile 2022 arasında toplanan yeni bilgi örneklerine ve Jürgens’in yanlış yorumlandığını ve aslında 2013 toprak analizleriyle dengelendiğini öne sürdüğü Getzin ve grup arkadaşları tarafından geçen yıl yapılan ölçüm ve gözlemlere dayanıyor. Ancak Gröngröft, Getzin ve diğerleri tarafından kendi kendini oluşturan Turing modeli hipotezi için önerilen difüzyon mekanizmasını test etmek için laboratuvarda çöl kumunun hidrolojik özelliklerini analiz etti.
İlk olarak Jürgens ve Gröngröft’ün bulguları, peri halkalarının çıplak kısmındaki otların Getzin’in öne sürdüğü gibi topraktaki kuraklıktan ölmediğini ortaya koydu. Aksine 90 santimetreye kadar dört farklı derinlikte yaptıkları ölçümler, suyun toprak altında uzun süre depolanabilmesi nedeniyle aslında yeterli nemin mevcut olduğunu ortaya koydu. İlk birkaç hafta, çıplak kısmın altındaki toprak hala nemliyken otlar öldü. “Nihayetinde çıplak kısımda kalan otsu bitkilerin erken ölmesinin farklı bir nedeni olmalı” dediler.
İkinci olarak, Jürgens ve Gröngröft, Getzin ve diğerleri gibi, sıvı suyun yatay olarak hareket etmesine veya toprak neminin birkaç gün içinde ve birkaç metre çapında buharlaşmasına neden olacak güçlü “alım-difüzyon geri bildirimi” olduğuna dair hiçbir kanıt bulamadı. Tabii ki, şiddetli yağmurlar sırasında kumda çok hızlı bir şekilde çok fazla viskoz su vardı. Ancak bu akış gerçekleştikten sonra peri halkaları altında olağan nem seviyeleri ölçüldüğünde toprağın su iletkenliği çok düşük seviyelere düşmüştür. Ve yine de, kısa mesafelerde çok az sıvı su akışı meydana gelebilir, bu da kendi kendine oluşan halkalar hipotezini alışılmadık hale getirir.
Üçüncüsü, peri halkalarının çıplak kısımlarındaki çimlerin önce merkezde sonra kenarlarda kuruduğunu bulmuşlardır. Ve son olarak, çıplak yamalardaki çimlerin kum termitlerinin köklerine zarar vermesi nedeniyle öldüğü sonucuna vardılar. Getzin et al. Halkaları ararken hiç termit veya termit yuvası bulamamalarına şaşırdıklarını söylüyorlar.
KONTRAST NEDENİDİR?
Peki bu tutarsızlığın sebebi ne olabilir? Yazarlara göre, çim köklerine zarar veren (genellikle tespit etmek için bir büyüteç gerektiren) termit aktivitesinin kanıtını hem kazdıkları kırılgan tünellerde hem de çim köklerinde bulmak son derece zor olabilir. Canlı termitler en kolay sabahın erken saatlerinde gözlemlenir; bu nedenle saha çalışmasının yapıldığı günün saati değerlidir. Ve termit kolonilerinin ömrü peri halkalarından çok daha kısadır; Halkalar, koloni öldükten çok sonra bile birkaç yıl görünür kalabilir.
Jürgens, “Kendi kendine heykel yapmanın savunucularının iddia ettiği gibi, suyun birkaç gün içinde metrelerce akabilmesi, bilgimize göre fiziksel olarak imkansız” diyor. Bu nedenle, peri halkalarındaki toprak nemi ölçümleri ve laboratuvarda bulunan kumun hidrolik özellikleri, peri halkaları için bir açıklama olarak öne sürülen kendi kendine oluşum hipotezini geçersiz kılar. Peri halkalarının oluşum nedeni açıktır: Toprakta nemi depolayarak kritik bir hayatta kalma avantajı elde eden kum termitleri tarafından yaratılırlar.”
Yepyeni makale Arstechnica sitesinden alınmıştır. (Çeviri: Tarkan Tufan)
